کلاه در فرهنگ ایرانی

زبانزدهایی دربارهء کلاه در آذربایجان
پژوهشی در مردمشناسی فرهنگی ایرانی
*********************************************
کلاه در آذربایجان
جواد پارسای
بورکچی، باشینا، بورک تاپماز:
کلاهدوز برای سر خود، کلاه پیدا نمی کند. (شبیه کوره گر، از کوزۀ شکسته آب می خورد).
بورکو وی، قوی قاباغیوا، فیکر ایله:
کلاهت را قاضی کن.
بورکی، ایستی- سویوکدان اوتری، باشا قویمازلار
کلاه را برای سرما و گرما بسر نمی گذارند. (کلاه بر سر، منزلت دیگری دارد).
بورکووی یوخاری قوی، قیزین اوست ایاقدا گزیر:
کلاهت را بالاتر بگذار، دخترت تو کوچه ها ولو شده.
قدیم زمان، باشماغی چیخاردیب، بورکی باش دا ساقلار دیلار
زملن قدیم، (اگر جایی وارد می شدند،) کفشها را درآورده، کلاه را بر سر نگهمی داشتند. (امروزه، کارها برعکس شده است).
گؤزله، بورکوی باشین دان، گؤتورمه سینلر.
نگذار! کلاهت را بردارند:
گؤزله! باشووا بورک گِئشمه سین
بپا! سرت کلاه نره!
بورکی باشین دان، دَیَرلی دور:
ارزش کلاهش از سرش بیشتر است.
تاج باشینا آغیرلیق اِله دی
تاج، بر سرش سنگینی کرد.
بورکی گؤتور، چرقد باغلا!
کلاه را بردار، چارقد سرت کن!
گذشته از انواع کلاه هایی که برای موقعیت های اجتماعی، علمی و سیاسی اختراع و بکارگرفته شده اند، مانند: کلاه پادشاهان، وزیران، ارتشتاران، دبیران، منصبداران و …، به کاربری و چگونگی گذاشتن یک کلاه (حتا کلاه های معمولی) بر روی سر نیز داستانهایی دارد و تفسیرهایی از آن می شود. اگر کسی کلاه گلدانی بگذارد، باید بخش بالایی گوشهایش را زیر کلاه بکند و اینکه کلاه تا کجا باید پایین کشیده شود، نیز تعبیرهای متفاوتی دارد. معمولاً بازاری های معمولی کلاهی بر سر دارند که نه لبه دارد و نه سایبان جلو. کلاه های «کپی» که از زمان بلشویکی معمول شد و به ایران نیز آمد، نمایندۀ طبقۀ کارگری و مبارزه جویی بود. کسانی هم بودند که این کلاه را به یک سمت کج می کردند. گروهی نیز «کجکلاهی» را برای خود مشخصه ای کرده بودند.
کلاه شاپو را که فرنگ رفته ها، مد کرده بوند، برگزیدند. کم نبودند کسانی هم که «کلاه پهلوی» را بر سر گذاشتند. اغلب این گروه، کارکنان دولتی زمان رضاشاه بودند. کلاهی نیز برای نوجوانان و جوانان مد شد که «کاسکت» نام گرفت. کسانیکه در دوران دبستان و دبیرستان، کاسکت بر سر میگذاشتند، پس از ورود به اجتماع، هریک به سلیقه و اعلام موجودیت خود، به نوعی از کلا های بزرگسالان روی آورد. کپی، شاپو(لبه دار)، بی لبه (بافتنی) برای بازاری-مذهبی، تا پایان دوران قاجار، دستار یا عمامه دراختیار طبقۀ خاصی نبود. ما نگاره هایی داریم که یهودیان نیز عمامه برسردارند. از آغاز دوران پهلوی، که کلاه برای مردم تعیین شد، عمامه نیز راه افتاد واختصاص به متولیان دینی پیداکرد. جالب اینجاست که در آذربایجان، گزینش کلاه آزاد بود، ولی، سه گونۀ آن، شرایطی داشت: عمامۀ سیاه، عمامۀ سفید و عمامۀ سبز. این گروه، برای حقانیت استفاده از این کلاه ها، همدیگر را می پاییدند و به همدیگر پیله می کردند. سبزکلاهی و سبزکمری ها، سید های بخش خاصی از آذربایجان (کوه کمره) بودند. نکتۀ دیگری در باره با کلاه، استفاده از عرق چین زیر کلاه است. شاید این یکی از شیرینکاری های یهودیان ایران باشد. مردم تبریز، می گویند، اگر می خواهی به وابستگی کسی پی ببری، یا کلاهش را بردار، عرقچین قایم شده در زیر کلاهش را ببین. یا شلوارش را بکش پایین، تا ختنه بودنش را ببینی. داستان هایی هم ساخته شده اند که فلان آیت الله را زمانی که مرده شوی، می شسته، دیده که هنوز ختنه نشده است!. در ضمن واژۀ آیت الله هم از القاب تقدیمی (تقسیمی) است و تا آنزمان در جایی به کارگرفته نشده است .واژه هایی مانند: شاه شهیدان، اعلیحضرت امام مهدی و حسین پدر شاهزاده علی اکبر و امثال اینها، به چشم همچشمی ملایان با دولتیان بود که به کار می رفت. یک دستۀ عزاداری چماقداران (لوتیان) در شبهای دهۀ نخست محرم در محلات تبریز راه می افتادند که بیشتر آن را چوب به دستان یا چماق به دستان تشکیل می دادند. این دسته در بامداد روز عاشورا، برای آخرین بار راه می افتاد و شمشیر و قمه برمی داشتند و درهمان ساعات نخستین روز، قمه بسر می زندند و خودنمایی می کردند.
عارف در سرودۀ خرنامه می نویسد:
روسپی در میانۀ همه زن
از خریت به فرق خود قمه زن
واژه ها: قره پاپاخ (کلاه سیاه). دری پاپاخ (کلاه پوستی) . شاپقا=لبه دار (کلاه شاپو، لبه دار). بورکی یارویق (کلاه شکافدار= رئیس یک قبیلۀ ترکی). یکی دیگر از کلاه های اختراعی زمان صفویه در آذربایجان، کلاه قزل باشان بود. ولی به دلیل بی اعتباری این گروه و نفرتی که مردم از کارهایشان داشتند، معمول همگانی نشد. کلاه درویشی نیز خاص آذربایجان نبود، گرچه در میان مردم معمول و مقبول شد.