داریوش: جُستاری در زبانشناسی

کنکاش زبانی بر روی نام و واژه داریوش Dᾱrαyαvα ͪ u ـ؛
واژه داریوش در کتیبه های پارسی باستان بصورت « Dᾱrαyαvα ͪ u » داری َ وهو ـ آوانویسی شده است و فرم ایلامی این واژه در کتیبه های سه زبانه بصورت « dα-ri-ḭα-mα-u-iš » حکاکی شده است [ کنت : ۱۸۹ ] نام داریوش در زبان اوستا بکار نرفته است به ظن قوی فرم اوستایی نام داریوش باید با واج Z شروع گردد چون واج آغازین d پارسی باستان با واجگونگی در زبان اوستا با نویسه z نگارش شده است مثلا واژه اوستایی « zrαyαh » دریا ـ با فرم فارسی باستان « drαyαh » دریا ـ مقایسه شده است یا اینکه ؛ واژه اوستایی «zαrαnyα » زر [ درخشیدن ] ـ با واژه فارسی باستان « dαrαniyα » زر ـ مقایسه شده است [ کنت : ۱۸۹ـ ۱۹۲ ].

نام بیشتر شاهان ایران باستان بی مناسبت با رود یا رودها نبوده است و شاهان یا اسم رودی را بر نام خود گذاشته اند یا نام خود را با الهام از رودی ، نامگذاری کرده اند چنانکه کورش نام خود را با الهام از رود کر کوروش نامیده است چون ارتباطات دنیای باستان بیشتر از طریق رودها امکان پذیر بوده است. در مورد داریوش هم این فریضه صادق است و به نام داریوش رودهایی در ایران باستان جاری بوده است . استرابون در شرح شهر « Βάκτηρ » باختر ـ؛ گوید که این شهر همچنین « Ζαρίσπα » زریسپه ـ؛ نیز نامیده شده است و در آنجا رودی به ” همان نام ” روان است که این رود ، به رود « Ὦξος» ا ُکسوس ـ می پیوند همراه با « Δάραψα » داراپس ـ و نیز با چندین شاخه دیگر [ ) ۴ . III ( XI 11 , 1 sqq . p . 516 – ۷c [. نشانه آوایی ایران باستان « sp » در زبان یونانی بصورت « ψ » پسی ـ؛ گزارش شده است و واژه ای که در زبان فارسی بصورت ” داراپس ” باقی مانده است فرم یونانی این واژه می باشد همچنین فرم آوایی « Ζαρίσπα » زریسپه ـ ( یعنی نام شهر برگرفته از نام خود رود بوده است ) فرم شمال شرقی و اوستایی این واژه محسوب میگردد که در مقابل فرم جنوب غربی و پارسی باستان « Δάραψα » داراپس ـ بکار رفته است همچنین ؛ واژه ای که در زبان پارسی میانه بصورت « Dᾱrᾱv-kirt » داراب گرد یا داراب شهر ـ؛ بکار رفته است که خود بر گرفته از نام رودی است که در شهر داراب گرد جاری بوده است. و محتملا Dᾱr-ᾱv مشتق از ᾱv ؛ ᾱb آب ـ؛ است چنانکه ؛ در فارسنامه ناصری به وجه تسمیه دارابگرد بدین گونه اشاره رفته است:کلمه « دار » در لغت به معنی پرورنده است. پس داراب یعنی پرورنده آب ( پرورش یافته در آب ) و این بلوک را برای فراوانی چشمه‌های آب گوارا و رودخانه‌های بسیار، دارابجرد که در اصل دارابگرد است نیز گویند. برای آنکه در شاهنامه فرموده است: این شهر را داراب کیانی پسر بهمن بساخت و « گرد » به معنای شهر باشد و «جرد» معرب آن است و چون همای، داراب را بزاد در صندوقش گذاشت و بر روی آب رودخانه « فرات » روانه اش بداشت و به این جهت او را «دار آب» گفتند. (فارسنامه ناصری ـ؛ جلد دوم صفحه ۱۳۰۶ ]

بخش دوم نام داریوش هم با ” آب ” پیوندی نا گسستنی دارد همکرد ثانوی نام داریوش در کتیبه های پارسی باستان بصورت «vαhuš» نگارش است اساسا خوشه آوایی و ایلامی mα در کتیبه های پارسی باستان با خوشه آوایی vα نگارش شده است چنانکه ؛ واژگان ایلامی « mα-u-kα » ؛ « mα-u-ik-kα » ؛ « mα-ú-uk-kα» ؛ « mα-u-uk-kα » که از نوشته های ایلامی بازمانده است همه این واژگان در پارسی باستان با واژه « Vαhukα » وهوکه ـ؛ < نام پدر « Ardumαniš » > مقایسه شده اند.

نکته مهم این است که واژه « Vαhukα » وهوکه ـ که در متون یونانی بصورت «Ὦχος» ا ُخس یا ا ُخسوس ـ؛ گزارش شده است [یوستی : ۳۴۱ & ـ کنت ۲۰۷ ] خود نام رودی است که روزگاری از شرق دری ای کاسپین وارد این دریا شده است همچنین ؛ نام نخستین داریوش دوم و نیز اردشیر سوم هخامنشی « Ὦχος » ا‌ ُخس ـ گزارش شده است [ یوستی : ۳۴۱ ] در واقع نام نخستین داریوش دوم و نیز اردشیر سوم هخامنشی نخست « Ὦχος »ا‌ ُخس؛ نبوده بلکه این بخش از نام داریوش « dα-ri-yα-mα-u-iš » برگرفته از بخش دوم یا همکرد پایانی این واژه و « mα-u-iš » است که با تغییر پایانه صرفی ؛ در زبان یونانی بصورت Ὦχος » اُخس ـ گزارش شده است. در زبان اوستا از رود اساطیری بنام «vαŋhvī» ونگهوی ـ؛ سخن به میان آمده است [ بارتولمه : ۱۳۵۰ ]. برخی مواقع در زبان اوستا برای تفکیک معنایی و دستوری واژگان، به میان برخی همکردها نشانه آوایی « ŋ » افزوده شده است و در پارسی میانه این نشانه آوایی حذف میگردد روی همین اصل است که بارتولمه واژه « vαŋhvī » ونگهوی ـ؛ را در دوره میانه با واژه « rōt vēh» وه رود ـ؛ مقایسه کرده است [ بارتولمه : ۱۳۵۰ ] واژگان ایران باستان و ایران میانه در برخی موارد تشابه آوایی پیدا می کنند بدین جهت واژه « vēh » با تلاقی آوایی هم بار معنایی ” وه ، خوب ” پیدا کرده و هم برای نام « vēh rōt » وه رود ـ؛ نیز بکار رفته است و نیز قابل ذکر است شهر سلوکیه در کنار رود تیگریس قرار داشت و اردشیر ساسانی آن را دو باره احیا نموده و نام این شهر را وه اردشیر نامید < حرف نویسی wdh ᾿lthšdl ـ؛ آوانویسی vēh Artαxšēr وه اردشیر >.