خودزنی فرهنگی؛ خودبزرگ‌بینی و توهمِ دانایی: صمد بهرنگی

صمدِ بهرنگی

راست این است‌که صمدِ بهرنگی از جایگاهِ نویسنده‌ای مارکسیست‌لنینیست به ارزیابیِ داستان‌ها و افسانه‌های کهنِ ایران و حتا جهان پرداخته و به‌روزنه‌ی دیدِ خود ورسنگ/ اعتباری مارکسیتی داده است. با این همه باید دید که آیا صمدِ بهرنگی از کلاسیک‌های “فلسفه‌ی‌علمی” هم ‌مارکسیت‌تر است؟ با آن‌که میانِ رُمان و داستانِ بلند با افسانه و قصه، ناهم‌سانی‌ها کم نیستند، اما راست این است‌که رُمان‌های امروزین، فرزندانِ همان داستان‌ها و افسانه‌های کهن و مردمی‌اند: «مگر آن نیست که رُمان و نووِل و… گونه‌ی امروزی و نوینِ داستان و قصه‌گویی‌های کهن است؟» (شاهمرادی، پیشین) هم‌از این‌روی، این هردو گزاره‌ی تاریخی (ادبیاتِ داستانیِ نو و کهن) در خط‌خورَندِ آرزوها و آرمان‌های مردمی به‌هم می‌رسند و راه‌گشایِ فرازپوییِ آدمی می‌شوند. برای نمونه، انگلس در باره‌ی بالزاک می‌گفت: – من آثارِ بالزاک را بسیار رآلیستی‌تر از آفرینه‌های گذشته، اکنون و آینده‌ی زولا می‌دانم، در “کمدیِ انسانی”، تاریخِ رآلیستیِ شگفتی‌ را در باره‌ی “جامعه”ی فرانسه به دست می‌دهد و به‌شیوه‌ای سال‌شمارانه، بیش و کم ، سال به‌سال از ۱۸۱۶ تا ۱۸۴۸، برخوردهای مترقیِ بورژوازیِ بالنده را با جامعه‌ی اشراف به تصویر می‌کشد، جامعه‌ای که پس از ۱۸۱۵ خود را دوباره سازمان داد و تا آن‌جا که می‌توانست، ضوابطِ فرهنگِ قدیمِ فرانسه را بازآفرینی کرد. بالزاک شرح می‌دهد که چه‌گونه واپسین بازمانده‌های این جامعه‌ی به‌گمانِ او الگو، رفته‌رفته یا تسلیمِ مداخله‌های تجاوزگرانه‌ی نوکیسه‌های پول‌دار و بی‌فرهنگ شد یا به فساد کشیده شد؛ چه‌گونه این بانوی‌بزرگ [یکی از شخصیت‌های کمدیِ‌انسانی] که خیانت‌های زناشویی‌اش شکلی از اظهارِ وجود بود و با ازدواجِ او تطبیقِ کامل داشت، خود را تسلیمِ بورژوازی کرد. طبقه‌ای که شوهرِ این بانو را با پولِ نقد یا با پشم خرید و بالزاک پیرامونِ این تصویرِ محوری، تاریخی کامل از جامعه‌ی فرانسه را به دست می‌دهد که من، حتا در باره‌ی جزئیاتِ اقتصادی آن (برای نمونه: آرایشِ دوباره‌ی مالکیتِ واقعی و خصوصیِ پس‌از انقلابِ کبیرِ فرانسه)، از رُمان‌های او بیش‌تر یاد گرفته‌ام تا از مجموعِ آثارِ همه‌ی تاریخ‌دانان، اقتصاددانان و آماردانان حرفه‌ای آن دوران. می‌دانیم که بالزاک از نظرِ سیاسی لژی‌تیمیست بود. آثارِ بزرگِ او، مرثیه‌ای بی‌وقفه است بر زوالِ برگشت‌ناپذیرِ جامعه‌ی [به پنداشتِ او] خوبِ فرانسه. و او در این آثار، هم‌واره با طبقه‌ی محکومِ به نابودی هم‌دلی می‌کند.(← خبرنامه‌ی داخلیِ کانونِ نویسندگانِ ایران، پیشین). من [انگلس] رمان‌های واقعی‌گِرَوانه‌ی بالزاکِ سلطنت‌خواه را به نوشته‌های امیل زولای جمهوری‌خواه، ترجیح می‌دهم. داستان‌های بالزاک برای پژوهش‌های دانشی ـ اجتماعیِ ما، مهم‌تر از منابعِ اقتصادی، تاریخی و آماریِ دیگران بودند. بالزاک که خود را از استثمار شدگان و قربانیانِ سازندِ سرمایه‌داری می‌دانست، در یکی‌از جُستارهایش نوشت: “ما نیز، دکان‌دارِ سخن شده‌ایم“.(چیستا، مهر ۱۳۸۳، ص ۱۲۹).لنین نیز، نوشته‌های تولستوی را “آینه انقلابِ روس” می‌دانست.(دنیا، شماره شش، شهریورِ ۱۳۵۶، ص ۱۹۹)چه کسی می‌تواند بگوید که داستانِ کوتاه و تکان‌دهنده‌ی نیکلایِ گوگول، شنل، کارکردی سترگ در انقلابِ اکتبر نداشته است. ما، در لایه بیرونیِ این داستانِ ۲۷ صفحه‌ای (در بازگردانِ محمدِ آسیم به‌فارسی) با سوررآلیسمی نمادپردازانه روبه‌روییم، در لایه‌های درونیِ این آفرینه‌ی شگفت اما، رآلیسمی چندان کوبنده نهفته است‌که هر داستان‌نویسی را برمی‌انگیزاند. برای نمونه، فیودور داستایفسکی می‌گفت: “همه‌ی ما از زیرِ شنلِ گوگول بیرون آمده‌ایم“.(جمالِ میرصادقی: “قصه، داستانِ کوتاه، رُمان”، انتشاراتِ آگاه، چاپِ نخست، ۱۳۶۰، ص ۲۰۱).ویساریون بلینسکی سخن‌سنج/ منتقدِ پُرآوازه‌ی روسیه نیز گفته بود: «شنل، ادعانامه‌ای علیهِ جامعه‌ی ناهنجار است».(میرصادقی، قصه، داستان…، ص ۲۰۶).هم‌چنین فرانک اوکونر/ نویسنده ایرلندی در باره‌ی شنل نوشته بود: “اگر داستانِ شنل نوشته نمی‌شد، شاید بسیاری از داستان‌های کوتاهی که به‌وسیله تورگِنیف، موپاسان، چخوف، شِروود آندرسُن و جیمز جویس نوشته شده به وجود نمی‌آمد…”.(ج. میرصاقی، قصه، داستانِ…، ص ۲۰۳).در ایران نیز می‌توان انبوهی از داستان‌ها و افسانه‌های فولک‌لوریک و مردمی را یافت و از آن‌ها انسان‌دوستی، فداکاری، ستیز در راهِ ترازه/ عدالتِ‌اجتماعی و … را آموخت. در این میان، کتابِ سمک‌عیار/ اَیار که گمان می‌رود نگارشِ آن از روزگارِ اشکانیان آغاز شده بود، پدافندنامه‌ی مردمِ تهی‌دست در برابرِ زورگویی‌های زمین‌دارانِ بزرگ است. دستِ‌کم صمدِ بهرنگی باید سویه ستیز با زمین‌داری‌های بزرگِ آن‌را بستاید و سودمندَش بیابد. نه‌تنها از سمک‌عیار و هزار و یکشب که از داستانِ “ماه‌پیشانی” (بُن‌مایه سیندرلایِ اروپایی) بسیارها می‌شود آموخت و به‌کار بست.کوتاه‌سحن، زمانه برکسانی‌که بی‌کم‌ترین روش‌شناختی و پیمایشِ اجتماعی، حکم‌های آویژه/ مطلق از آستین درمی‌آوَرند، بسی سخت خواهد گرفت.هرکه نامُخت از گذشتِ روزگارنیز ناموزد زِ هیچ آموزگار/ رودکی حکایت، هم‌چنان باقی است!